Nikolaj Gogol heeft grote invloed gehad op een heel scala aan schrijvers wereldwijd; misschien omdat hij zoveel gezichten heeft. Dat maakt hem ook nog steeds zo verrassend om te lezen. Een introductie.

Gogol postzegels RuslandMisschien geeft het al enig idee van Gogols werk als je ziet wie in zijn voetsporen traden. Hij behoorde tot de voorhoede van de gevierde gouden tijd van de Russische literatuur, waarin hij werd omarmd door realistische schrijvers als Dostojevski. Tegelijkertijd is zijn invloed ook merkbaar bij de surrealistische Kafka, terwijl het in China de symbolistische Lu Xun was die hem vertaalde, bij een groter publiek onder de aandacht bracht en zich door hem liet inspireren. Lezend in zijn beroemde lange verhaal De Mantel kun je hem op steeds verschillende manieren typeren.

Gogol, de naturalist
De Mantel draait om het ‘miezerige ambtenaartje’ Akaki Akakijevitsj, wiens dagtaak eruit bestaat om documenten over te schrijven. Hij wordt zo aan ons geïntroduceerd:

Van die ambtenaar kon niet worden gezegd dat hij erg opviel; klein van stuk, een beetje pokdalig, een beetje rossig, zelfs een beetje bijziend, beetje kalend voorhoofd, rimpelige wangen en een gelaatskleur die aan aambeien doet denken… Wat doe je eraan. Dat komt door het Petersburgse klimaat.

Die treurige, ongeflatteerde details doen naturalistisch aan, het fatalistische hyperrealisme wordt dik aangezet. Zo’n ontleding van uiterlijke kenmerken kom je natuurlijk vaker tegen, en nergens zo vaak als in de Russische literatuur, denk ik. Dat is niet altijd het navertellen waard, maar Gogol maakt er met zijn lange opsomming iets kolderieks van, lichtvoetig, zeker met die verzuchting Wat doe je eraan als toevoeging. Meer nog; hij blijft niet steken in deze ambtenarenkarikatuur. Verderop voegt hij er een prachtig detail aan toe:

In het kopiëren vond hij zijn eigen veelzijdige en aangename wereld. Het genoegen stond op zijn gezicht te lezen; hij had een paar favoriete letters, als hij die tegenkwam was hij zichzelf niet meer: dan glunderde hij, knipperde met zijn ogen, ondersteunde de letters met zijn lippen, zodat je iedere letter die zijn pen vormde als het ware van zijn gezicht kon aflezen.

Gogol is hier nog steeds kolderiek, maar ook liefdevol. Die favoriete letters die Akaki Akakijevitsj blij maken, vind ik heel hartverwarmend. Breng je daarbij de esthetiek van het Russische alfabet voor de geest, dan zie je het tafereel voor je. Gogol zit zo dicht op de huid van deze kleine, onbetekenende man, dat hij voor ons gaat leven – en sympathie wekt.

Gogol, de sociaal-realist
Het is onvermijdelijk dat deze wereldvreemde Akaki Akakijevitsj mikpunt van spot is op het departement. Gogol vertelt over de grappen die er met hem worden uitgehaald, en komt dan met een van de, wat mij betreft, mooiste passages uit het verhaal:

Alleen als het grapje te ver ging, als ze tegen zijn arm stootten en hem hinderden bij zijn werk, dan zei hij: “Laat mij met rust, waarom plagen jullie mij?” En er lag iets vreemds in die woorden en in de stem waarmee ze werden uitgesproken. Daarin was iets treurigs hoorbaar, zodat een jonge man die kort geleden was aangesteld en zichzelf naar het voorbeeld van de anderen wilde veroorloven een grapje met hem uit te halen, zich plotseling inhield alsof hij er door werd geraakt en sindsdien leek hem alles veranderd en zag hij alles in een ander perspectief. Een bovennatuurlijke kracht dreef een wig tussen hem en zijn collega’s bij wie hij aansluiting had gezocht in de veronderstelling dat het fatsoenlijke, beschaafde mensen waren. En nog lang daarna moest hij op de vrolijkste momenten aan dat miezerige ambtenaartje denken, met die kale plek en zijn indringende woorden: “Laat mij met rust, waarom plagen jullie mij?”

Het is alsof Gogol hier een troostende arm slaat om alle einzelgängers die worden getreiterd door de ‘fatsoenlijke, beschaafde’ meerderheid. Laat hen met rust.

Gogol, de satiricus
Het tragische verhaal van Akaki Akakijevitsj wordt opgebouwd rond het feit dat hij gedwongen is om een nieuwe mantel aan te schaffen, waar hij in zijn toch al sobere leven geld voor moet zien te sparen. De mantel brengt hem in aanraking met een wereld buiten zijn letters, en geeft Gogol de kans om de spot te drijven met de ambtelijke hiërarchie. Hier zien we hoe een persoon van gewicht (zoals hij consequent wordt genoemd), die pas onlangs zijn hogere rang heeft gekregen, zich laat gelden door Akaki Akakijevitsj urenlang te laten wachten, terwijl hij privébezoek heeft:

Toen ze eindelijk waren uitgepraat en meer nog uitgezwegen en in hele luie stoelen een sigaartje hadden gerookt, schoot hem zogenaamd opeens iets te binnen en hij zei tegen zijn secretaris die met wat paperassen bij de deur stond: “Er staat daar toch, geloof ik, een ambtenaar: zeg hem dat hij kan binnenkomen.” Toen hij de bedeesde Akaki Akakijevitsj zag in zijn afgedragen uniform wendde hij zich plotseling tot hem en zei: “wat wenst u?” met een barse en zware stem die hij speciaal van te voren in zijn eentje thuis in zijn kamer voor de spiegel had ingestudeerd een week voordat hij zijn huidige functie en zijn generaalsrang had gekregen.

Dat contrast tussen de man die met plezier zijn macht uitoefent en de man die voor de spiegel staat te oefenen op zijn barse stem; dat is het soort humor waar Gogol bijzonder goed in is, en het maakt hem tot een geweldig satiricus. Hoewel hij laat zien hoe machtsverschil tot kwalijke excessen kan leiden, is Gogol toch ook goedmoedig in zijn beschrijving van deze persoon van gewicht, zoals hij ook goedmoedig is in de karakterisering van zijn hoofdpersoon Akaki Akakijevitsj. Hij voorkomt dat zijn overdrijvingen tot zwart-witschetsen worden gereduceerd.

Gogol, de surrealist
Juist als je denkt in De Mantel een sociaal-realistische satire te lezen, maakt Gogol een surrealistische wending. In zijn humoristische verhaal De Neus, waarin een neus een zelfstandig leven los van zijn eigenaar leeft, presenteert hij zijn absurdisme als iets volstrekt vanzelfsprekends. Dat doet hij in De Mantel ook, als er een stelende dode blijkt rond te waren:

De politie vaardigde het bevel uit om de dode koste wat kost te pakken, levend of dood en hem zo streng mogelijk te straffen als voorbeeld voor de anderen en dat was nog bijna gelukt ook.

Gogol houdt dezelfde lichtvoetige toon vast die hij in het hele verhaal gebruikt en heeft dezelfde aandacht voor details; zonder enige speciale nadruk introduceert hij die dode, die levend of dood gepakt moet worden. Het is die briljante vrijmoedigheid die Gogol zo uitzonderlijk maakt.

Gogol postzegels OekraïneAls een gesprek zo af en toe eens op Russische literatuur komt, merk ik dat veel lezers verwachten dat het zware, taaie kost is. Huiswerk. Als jij ook die gedachte hebt, en daarom het lezen van ‘de Russen’ uitstelt, begin dan met De Mantel. Je geeft jezelf een ruime vijftig pagina’s vrijheid cadeau, los van genrekeurslijven.

Overigens: hoewel we Gogol kennen als een van de grote Russische schrijvers, groeide hij op in Oekraïne. Er is een strijd gaande over wiens nationale held hij eigenlijk is. Voor zijn 200ste verjaardag brachten beide landen herinneringspostzegels uit (zie illustraties bij dit stuk). Meer informatie over de Oekraïense én Russische claims op Gogol in deze infographic.

Voor dit stuk heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de vertaling van Anne Pries.