Reisreportage

Een klein meisje houdt het magere been van Shakespeare vast. Haar opa legt het plaatje enthousiast vast. En er zijn meer mensen die op de foto willen met de Engelse legende. Andere grootheden als Dante en Tolstoj worden voorbijgelopen, hoewel er wel een studente is die, zittend op de schoot van Dickens, een selfie neemt.

Dit is het ‘World Literary Giant Square’ in het Lu Xun Park in Shanghai. Tien internationale grootheden staan hier, meer dan mensgroot, in brons vervat. Het is een zonnige zaterdag na een paar regenachtige dagen, en het is druk. De meeste mensen zoeken deze hoek van het park op om zich aan te sluiten bij een van de openluchtkoren. Rond de grootheden klinkt het volle geluid van tientallen kelen die vol verve Chinese liederen zingen. Als het gezang even stilhoudt, zijn flarden te horen van het orkestje verderop.

Ik kom ontzettend graag in Chinese parken, er is niets beter voor je humeur dan opgetild te worden door die kakofonie van zingende, musicerende en dansende mensen. Dat alleen al zou een goede reden zijn om het Lu Xun Park binnen te lopen, maar natuurlijk kwam ik vooral voor het tiental. Ik had namelijk wel gelezen over de opening van het plein in 2014, maar kon nergens op internet vinden wíe de eer hadden gekregen om tot de tien grootste literaire giganten ter wereld te worden gerekend. Dat maakt nieuwsgierig.

Lauwerkrans en ganzenveer

Mijn oog valt allereerst op Leo Tolstoj, die met zijn karakteristieke boerenkleding en lange baard al van verre te herkennen is. Er zijn nog twee Russen in het gezelschap: Alexander Poesjkin en Maxim Gorki. De enige Aziatische auteur is de Indiase Rabindranath Tagore, terwijl Europa vertegenwoordigd wordt door Dante Alighieri, Victor Hugo, Honoré de Balzac, Johann Wolfgang von Goethe, William Shakespeare en Charles Dickens. De beeldengroep geeft een formele indruk, het is alsof de kunstenaar uit alle bekende portretten een zo iconisch mogelijk beeld heeft samengesteld: Poesjkin met zijn wapperende mantel, Dante met zijn lauwerkrans, Dickens met een ganzenveer in de hand. Gestolde clichés. Het zijn ook niet de beelden zelf die zo intrigerend zijn dat ze een bezoek aan dit stukje Shanghai waard zijn. Het is de puzzel. Waarom ziet China juist in deze tien mannen het toonbeeld van Grote Literatuur?

Aan de kant van de Chinezen

Om dat te begrijpen, neem ik een duik in de geschiedenis. Achter elke naam schuilen anekdotes. Neem Victor Hugo, die zo vorsend voor zich uit zit te staren, terwijl een klein jochie onderzoekend terugkijkt. Hij was een van de eerste Westerse schrijvers die in het Chinees werd vertaald; Les Miserables was in 1903 in een Shanghainese krant te lezen. Dat de roem van Hugo nog altijd voortduurt, is te zien aan het standbeeld: zijn linkerbovenbeen glanst van alle aanrakingen van voorbijgangers die even met hem poseren. Die populariteit heeft echter niet alleen met zijn werk te maken. Voor de Chinezen is hij een held. Hugo veroordeelde in 1861 namelijk de plunderingen van het oude Zomerpaleis door Engelse en Franse troepen. In een beroemde brief aan een Franse kapitein schreef hij deze woorden:

Twee bandieten betraden het Zomerpaleis. De een plunderde, de ander stichtte brand. […] Voor het oog van de geschiedenis zal de ene bandiet Frankrijk, de andere Engeland worden genoemd.

‘Goede vriend van het Chinese volk’

Ook Rabindranath Tagore schaarde zich op een belangrijk punt in de geschiedenis achter China. In 1938 sprak hij zich uit tegen de Japanse inval. Toch is de schrijver niet altijd onomstreden geweest; een hevig gepolitiseerd bezoek aan China in 1924 leidde tot controverse. Deze onrust is tegenwoordig onder tafel geveegd; in een recent artikel over de schrijver op de website van de Chinese staatsradio wordt alleen met de grootst mogelijke lof over de beroemde lezingenreeks geschreven. Tagore wordt hier omschreven als een ‘goede vriend van het Chinese volk’ en ‘bruggenbouwer voor de vriendschap tussen India en China’. Deze versie van de werkelijkheid komt waarschijnlijk goed van pas, nu de twee landen in 2014 hun banden hebben aangehaald – in hetzelfde jaar als waarin het literaire plein werd onthuld.

Wertherkoorts in China

Die Nieuwe Cultuur Beweging is overigens nog altijd een belangrijk fundament onder de Chinese literatuur. In Shanghai, niet ver van het Lu Xun Park, is er zelfs een complete straat aan de belangrijkste representanten gewijd.Een van deze schrijver-activisten, Guo Moruo, vertaalde in 1924 Die Leiden des jungen Werther. Er brak een ware Wertherkoorts uit – 150 jaar nadat deze ziekte Europa al had overspoeld. Goethes briefroman symboliseerde voor Guo Moruo en anderen de vrijheid van het individu uit de beknellende traditionele maatschappij. Het werd een van de meest gelezen buitenlandse werken in China. Dat verklaart waarom juist Goethe de Duitstalige literatuur vertegenwoordigt in het Shanghainese park.

Strategische keuzes

En zo moet er achter elk van deze beelden een groter verhaal zitten. Het ene verhaal is makkelijker te achterhalen dan het andere; op sommige namen zit ik nog te puzzelen. Elke keuze lijkt strategisch, niet alleen gebaseerd op literaire grootsheid, maar ook op ideologie en internationale betrekkingen. En de ligging van het plein is net zo strategisch. Het ligt aan het looppad naar het Lu Xun Herinneringsmuseum, een kleine honderd meter verderop. Voor het pand staat een standbeeld van de grote man van de Chinese letteren. Hij torent flink uit boven de bronzen beelden van zijn internationale collega’s. Het literaire plein voelt zo als een opmaat tot die ene op handen gedragen held.

Klassiekers, rijen dik

Na mijn bezoekje aan de literaire grootheden blijf ik mij afvragen of zij wel daadwerkelijk worden gelezen in China. Met deze vraag in mijn achterhoofd loop ik een kleine week later een willekeurige boekhandel in de stad Anyang binnen. De winkel ademt de sfeer van een bibliotheek: her en daar staan en zitten bezoekers op hun gemak te lezen. De afdeling met boeken voor succesvol management is bijzonder geliefd, ook bij de tafel met bestsellers als Harry Potter en Game of Thrones hangen wat lezers rond.
Bij de literaire klassiekers is het rustig. Een flinke afdeling is het, kastenvol canonieke namen, fors meer dan in een gemiddelde Nederlandse boekhandel. De Chinese uitgeverijen zijn zo vriendelijk om de titels van vertaalde boeken in de oorspronkelijke taal op het omslag te zetten. Dat maakt mijn speurwerk wat makkelijker.

Nu is het zo dat deze winkel onderdeel is van Xinhua, een boekhandelsketen in handen van de Chinese overheid. Het inkoopbeleid draait waarschijnlijk niet alleen om wat daadwerkelijk gelezen wórdt, maar ook om wat gewénst is om te lezen. Mijn observaties zeggen dus nog steeds niet heel veel. Toch geeft het wel enige indicatie van populariteit dat ik van ons tiental Gorki, Dante en Balzac helemaal niet tegenkom. De anderen vind ik wel, sommige met meerdere titels. Vooral Shakespeare is niet te missen: zijn verzamelde werk strekt zich over twee planken uit. Van de klassieke auteurs die níet de eer van het plein hebben gehaald, is Charlotte Brontë het meest prominent aanwezig.

Jane Eyre is in maar liefst vier verschillende edities verkrijgbaar. In andere Chinese boekhandels is haar dominantie mij ook al eens opgevallen, een observatie die aansluit bij mijn bezoek aan haar geboorteplaats Haworth, waar veel Chinezen en Japanners te vinden zijn. Als het Chinese publiek had mogen stemmen, had zij vast een plaatsje op het plein gekregen.

De natuurlijke status van Gorki

Misschien had ze van plek kunnen wisselen met een van de minder gelezen auteurs – Balzac, of Dante. Gorki’s plek was echter nooit afgestaan, denk ik. Hoewel hij bij ons niet op het voetstuk van de grootsten der Russen staat, heeft hij in China een bijzondere status. Zijn revolutionaire literatuur vond veel weerklank in het China van de jaren twintig. Lu Xun en Gorki worden vaak in één adem genoemd – tot mijn verrassing zelfs op een wel heel onverwachte plek.

Het ontzagwekkende nationale park Zhangjiajie bestaat uit meer dan drieduizend zandstenen pilaren en pieken. Veel van de spectaculaire rotsen hebben poëtische namen gekregen, zoals ‘Spijt van de Late Ontmoeting’, ‘Tijger die Draak Confronteert’, ‘Pauw die zijn veren uitschudt’ en ‘Oude man die kruiden verzamelt’. Wandelend langs de Gouden Zweep-beek, stuit ik ineens op een markante rots met de naam ‘Literaire Brief’. De rots zou, volgens de Engelse vertaling, het reliëf hebben van Lu Xun én Gorki: ‘two of the greatest writers in the world’.
Ik ben niet heel goed in het ‘ontcijferen’ van de rotsformaties; waar de Chinezen een pauw of een oude man ontwaren, zie ik vaak alleen maar een spectaculaire piek. Maar in de ‘Literaire brief’ kon ik daadwerkelijk de hoge neus en de stijf op elkaar geklemde lippen herkennen waaraan werd gerefereerd. Eenmaal thuis heb ik de foto’s van de mannen erbij gezocht en warempel, ze lijken op elkaar. En op de rots, natuurlijk.