In 1847 verscheen de allereerste editie van Jane Eyre, het debuut van Charlotte Brontë. Sindsdien heeft de roman een indrukwekkende opgang over de wereld gemaakt; er verschenen tot nu toe maar liefst 594 vertalingen in 57 talen. Een adembenemend aantal. Wat maakt deze roman zo ontzettend geliefd? Hoe is het mogelijk dat Jane Eyre is uitgegroeid tot een grens- en generatie-overschrijdend mondiaal verschijnsel?

In het prachtige project Prismatic Jane Eyre zijn al die 594 vertalingen geïnventariseerd. Dat was twee jaar intensief speurwerk, meerdere universiteiten over de hele wereld hebben meegewerkt. En nu zijn onderzoekers binnen dit project bezig om die vertalingen te duiden. Dat levert nu al fascinerende ontdekkingen op, want een vertaling is nooit ‘zomaar’ een overzetting van de ene taal naar de andere. Elke vertaler moet zijn of haar eigen keuzes maken om een werk over te brengen. De eerste uitkomsten van het lopende onderzoek staan online – en die geven al direct enig inzicht in wat lezers zo aantrekt in Jane Eyre.

Jane Eyre, wees en gouvernante

De originele titel die Charlotte Brontë aan haar werk gaf, was Jane Eyre: An autobiography. Die titel reflecteert dat we een complete levensgeschiedenis voorgeschoteld krijgen, van de vroege jeugd tot het huwelijk van de titelheldin. Je zou misschien denken dat de meeste vertalingen gewoon onder de boektitel Jane Eyre in de winkel komen. En natuurlijk zijn er vele edities die zo hun publiek hebben bereikt. Maar toch zijn er ook flink wat vertalers die een heel andere, inventieve keuze maken. Zo kiest de allereerste Nederlandse vertaler in 1874 voor Jane Eyre, de wees van Lowood, of het leven van een gouvernante. Een groot deel van de levensloop van Jane Eyre komt al in de boektitel voorbij! In meerdere talen zien we hier variaties op: er wordt verwezen naar Jane Eyre als wees, of als gouvernante.

Waarschijnlijk verwachten deze vertalers dat de lezers vooral zullen vallen voor het aangrijpende relaas van Janes jeugd; een liefdevol, slim meisje dat al vroeg in haar leven wordt geconfronteerd met onrechtvaardigheid, schaarste, wreedheid en verlies. Niet alleen in de titels, ook in de omslagontwerpen zie je dat regelmatig de nadruk ligt op het internaat waarin Jane opgroeit. Maar hoewel de onderwerpkeuze hetzelfde is, verschilt de uitstraling enorm. De voorbeelden hierboven geven ieder toch een totaal ander gevoel; wat verwacht je van een roman bij het zien van zo’n uitgesproken beeld?

Overigens is de roman in ons land maar liefst 31 keer vertaald. De meeste recente vertalers kiezen wél voor kortweg Jane Eyre. Het boek is denk ik ook te iconisch geworden om nog voor een alternatieve titel te kiezen.

Jane Eyre, een liefdesverhaal

Maar voor miljoenen lezers gaat Jane Eyre toch in de eerste plaats om de wisselwerking tussen Jane en Mr. Rochester, de man bij wie ze in dienst komt als gouvernante. Zal zij voor hem vallen? En is hij dat wel waard? Die verhaallijn wordt benadrukt in vele titels én omslagontwerpen.
Portugezen konden in 1941 De passie van Jane Eyre lezen, de Vietnamese vertaling uit 1963 heet Ware Liefde en de Turkse vertaling uit 2010 krijgt de bloemrijke titel Geluk komt na vele jaren mee. Als hieruit niet duidelijk blijkt dat vertalen interpreteren is!

Deze titels zeggen misschien wel íets over de oorspronkelijke roman Jane Eyre, maar nog veel meer over de culturele context waarin die vertaling wordt uitgegeven. Als ik aan Jane Eyre denk, zijn ‘passie’ en ‘ware liefde’ niet de eerste dingen die bij me opkomen en ik vraag me af hoe lezers reageren als ze na zo’n titel met de inhoud in aanraking komen… Maar dat geldt ook voor de boektitels waarin ‘de wees’ en ‘de gouvernante’ zo’n gewicht krijgen. In beide gevallen wordt een deel van het verhaal gepromoveerd tot hoofdzaak.

Jane Eyre, de eigenzinnige heldin

Maar waarom Jane Eyre volgens mij vooral al ruim 150 jaar over de hele wereld wordt gelezen, is omdat Charlotte Brontë zo’n onvergetelijke heldin heeft gecreëerd. Jane is lief, rechtvaardig en slim, maar ze is óók iemand die niet met zich laat sollen, haar eigen keuzes durft te maken en het onbekende in durft te stappen. Ze is kwetsbaar, maar ze is desondanks niet klein te krijgen. Boven alles heeft ze eigenwaarde, ondanks alle tegenslag op haar pad. Elke lezer zal haar dat geluk dat in de Turkse titel wordt beloofd, ook echt ontzettend gunnen. Tot nu toe hebben we boektitels gezien die een deel van de verhaallijn uitdragen, maar er zijn ook titels die concentreren op die fenomenale hoofdpersoon. Interessant genoeg komt ook hier weer veel culturele interpretatie aan te pas. Waar een Japanse vertaler in 1896 kiest voor Een ideale vrouw als boektitel, verschijnt er in 1945 een Portugese vertaling die Een sublieme vrouw heet. Filipijnse lezers worden in 1985 getrakteerd op de boektitel Als al het andere faalt: Jane Eyre – een mooie samenvatting van haar standvastige karakter.
Dat de onafhankelijke en eigenzinnige Jane haar eigen pad kiest, is ook terug te zien in de omslagen. Vooral modernere edities kiezen ervoor om een onafhankelijke heldin op de cover te zetten; alle voorbeelden die ik hierboven laat zien, zijn van na 2010.

De beroemdste zin

[Spoiler-alert: Als je echt niet al weet, niet kan raden en ook niet wílt weten hoe het boek afloopt, kun je deze alinea beter even overslaan. Maar het is kostelijke informatie.]

Eén zin in Jane Eyre is legendarisch geworden. Het laatste hoofdstuk opent met: ‘Reader, I married him.’
Wat is daar nu zo spectaculair aan? Allereerst wordt de lezer direct in het verhaal getrokken. We worden opgeroepen als ooggetuigen. En dat is niet voor niets, want door het verhaal heen zijn er zoveel redenen voor Jane om níet met Rochester te trouwen, dat het eigenlijk ongerijmd is dat ze het tóch doet. Het is een assertief statement van iemand die haar eigen keuzes maakt. Meest besproken is dan ook dat er staat ‘ik trouwde met hem’. Niet ‘hij trouwde met mij’. Ik heb dat altijd prachtig gevonden. Dit is precies die eigenzinnige heldin die de roman zo de moeite waard maakt. Het is een provocatieve zin – en vertalers blijken daar moeite mee te hebben. Tot mijn grote verbazing blijkt de Sloveense vertaling te zijn: ‘Reader, we got married’, en in het Perzisch is het zelfs het vermaledijde ‘Reader, he married me’ geworden. Deze vertalers hebben alle assertiviteit uit dit prachtige statement van Jane Eyre geslagen.
Dit tekent precies wat het project Prismatic Jane Eyre wil blootleggen: een vertaling is nooit hetzelfde als een originele tekst. En dat kan vergaande consequenties hebben. Iets om over na te denken.

Jane Eyre, een tijdsbeeld

Elk land en elk tijdvak krijgt zo z’n eigen Jane. Voor de een is ze vooral romantisch, voor de ander is ze beklagenswaardig. Ze heeft het gezicht van een stoere heldin, maar ook van een romantische geliefde. Maar om te zeggen dat de invulling van Jane Eyre dus altijd compleet verschuift en cultureel bepaald wordt, is toch niet helemaal waar. Elke vertaler werkt uiteindelijk met de oorspronkelijke tekst die er ligt. Jane Eyre is stevig geworteld in het grondgebied en het tijdperk van de schrijfster. En voor een deel ligt juist daar de charme. Wereldwijd vinden lezers het heerlijk om zich te verplaatsen in een meisje uit Yorkshire in de negentiende eeuw. Dat het geheim deels juist daarin ligt – in het historische, en in het voor veel mensen toch exotische van Engelse landgoederen – blijkt wel uit de devotie waarmee talloze fans door de geboorteplaats van de schrijfster lopen. Dat ‘typisch Engelse 19e eeuw’ is ook regelmatig in covers terug te vinden, zoals in de voorbeelden hierboven.

De donkere kant van Jane Eyre

Jane Eyre heeft óók een donker randje, waarin de eerste (Creoolse) echtgenote van Rochester een belangrijke rol speelt. Hoe Charlotte Brontë deze vrouw portretteert, is terecht een veel bediscussieerd onderwerp. Jean Rhys schreef in 1966 een geweldige hervertelling vanuit haar perspectief, Wide Sargasso Sea. In boektitels is deze verhaallijn niet expliciet terug te vinden, wel enkele malen in boekomslagen. Bij de covers hierboven lijkt het wel alsof we met een horrorverhaal van doen hebben!

De caleidoscopische Jane Eyre

Het is bijna onwerkelijk dat de covers die hier zijn afgebeeld, en alle boektitels die zijn genoemd, allemaal hetzelfde werk representeren. Dit is Jane Eyre, in al haar veelzijdigheid. Misschien ligt daarin ook wel het geheim van deze onverwoestbare roman: het verhaal is zo rijk, de hoofdpersoon zo driedimensionaal, dat er voor veel lezers iets te halen is. Jane Eyre blijft tot de verbeelding spreken, en de teller zal wel niet stoppen bij 594 vertalingen.

Kijk vooral op de website van Prismatic Jane Eyre, waar nog veel meer boekomslagen, achtergrondartikelen en leuke feitjes te vinden zijn. Het project loopt nog, dus we kunnen uitkijken naar nog veel meer fascinerende onderzoeksresultaten.